''Entellektüel Öznelliğin Çöküşü: Hegemonik Devlet, Dijital Disiplin ve Veri Şekillendirdiği Zihin

Bu yazı, büyük toplumsal krizler sonrası devletlerin kurumsal gücü nasıl pekiştirdiğini, toplumun rızasını nasıl sağladığını ve entellektüel öznelliği nasıl dönüştürdüğünü karşılaştırmalı olarak inceliyor. Dört ana dönem ele alınıyor: II. Dünya Savaşı sonrası Batı Avrupa, Soğuk Savaş Doğu Bloku, dekolonizasyon sonrası Cezayir ve günümüz dijital çağı. Antonio Gramsci'nin hegemonya (rıza üretimi yoluyla güç kurma) ve Michel Foucault'nun yönetimsellik (bireysel davranışı şekillendirme teknikleri) kavramları üzerine kurulu çerçeve, dekolonyal düşünce ve Nick Couldry ile Ulises Mejias'ın veri kolonyalizmiyle zenginleştiriliyor. Ana tez: Sosyal kontrol mekanizmaları, açık zorlamadan (totalitarizm) rıza mühendisliğine (hegemonik projeler), ideolojik devlet aygıtlarına (dekolonizasyon sonrası ulus-devletler) ve nihayet algoritmik yönetime evrildi. Buna paralel olarak, entelektüel direniş "ifade özgürlüğü" mücadelesinden "bilişsel adalet" savaşına dönüştü – veri ve bilgi üretim altyapısını sorgulayan bir mücadeleye.
Anahtar Kelimeler: Devlet Pekiştirmesi, Sosyal Kontrol, Entelektüel Öznellik, Hegemonya, Yönetimsellik, Veri Kolonyalizmi, Dekolonyal Düşünce, Bilişsel Adalet.
Giriş: Kriz Sonrası Yeni Düzenler
Tarih boyunca savaşlar, devrimler ve pandemiler gibi büyük krizler, mevcut düzenleri sarsarken devletlere güçlerini yeniden yapılandırma fırsatı verir. Bu yazı, bu süreçte devletin kurumsal gücünü nasıl pekiştirdiğini, kontrol mekanizmalarını nasıl kullandıığını ve entellektüel öznelliği nasıl dönüştürdüğünü analiz ediyor.
Günümüz, fiziksel yıkımdan ziyade görünmez bir "yıkıntı" çağında: Dijital teknolojiler ve veri akışları, bilgi, iletişim ve sosyal etkileşim altyapılarını kökten değiştiriyor. Bu değişim, hegemonya ve yönetimselliği veri kolonyalizmi ve dekolonyal düşünceyle yeniden yorumlamayı gerektiriyor. Araştırma sorusu: Toplumsal krizler sonrası devlet pekiştirmesi, sosyal kontrol ve entelektüel öznellik nasıl evrildi? Özellikle dijital çağdaki veri kolonyalizmi, entelektüel direnişi nasıl yeniden şekillendirdi?
Yazı, güç stratejileri ile entelektüel öznellik arasındaki diyalektik ilişkiyi ortaya koyuyor ve direnişin "ifade özgürlüğünden" "bilişsel adalete" evrilmesini savunuyor. Sonuçta, bilişsel adalet için stratejiler ve politika önerileri sunuluyor.
Teorik Çerçeve: Hegemonya, Yönetimsellik ve Ötesi
Güç, sadece zor ve baskıyla değil, rıza üretimi ve öznellik inşasıyla işler. Gramsci'nin hegemonyası, egemen sınıfın dünya görüşünü sivil toplum kurumları (okullar, medya, sendikalar) aracılığıyla yayarak rızayı nasıl sağladığını açıklar. "Ortak akıl" haline gelen ideoloji, mevcut düzeni doğal gösterir.
Foucault'nun yönetimselliği ise bireysel davranışı yönlendirme sanatıdır: Disiplin teknikleri ve bilgi üretimiyle nüfus yönetilir. Güç, baskıcı değil üretkendir; belirli öznellikler yaratır.
Bu iki kavram tamamlayıcıdır: Hegemonya "neden itaat ediyoruz?" sorusunu, yönetimsellik "nasıl itaatkar özneler haline getiriliyoruz?" u yanıtlar. Neoliberalizm örneğinde, "bireysel sorumluluk" gibi değerler hegemonyayla yayılır, performans değerlendirmeleriyle yönetimsellikle içselleştirilir.
Dekolonyal düşünce, Batı merkezli bilgi üretimini sorgular; veri kolonyalizmi ise insan hayatını veri akışına dönüştürerek sömürür. Dijital platformlar, "ücretsiz hizmet" vaadiyle rıza üretir ve algoritmik itmelerle öznellik şekillendirir – tarihi kolonyalizmin yeni hali.
Kriz Sonrası Güç: Sosyal Kontrolün Tarihsel Biçimleri
Krizler, yeni güç yapılarının doğuşuna zemin hazırlar. Karşılaştırmalı analiz, mekanizmaların giderek sofistike hale geldiğini gösteriyor.
Savaş Sonrası İkili Model: Rıza (Batı) ve Zorlama (Doğu)
II. Dünya Savaşı sonrası Batı Avrupa'da Marshall Planı (1948-1951), 13 milyar dolarlık yardımla ekonomik yeniden inşayı sağladı. Amaç, komünizmi engellemek ve Amerikan hegemonyasını rızayla kurmaktı. Kültürel programlar ve medya, Amerikan yaşam tarzını yaydı.
Doğu Blokunda ise Sovyetleştirme, sansür ve ideolojik dayatmayla totaliter zorlama hâkimdi. 1948-1956'da Polonya'da 200 bin entelektüel tutuklandı; üniversitelerin %60'ı yeniden yapılandırıldı. Direniş, yeraltı yayınlarıyla (samizdat) ifade özgürlüğü mücadelesiydi.
Dekolonizasyon Sonrası: Cezayir Örneği
1962'de bağımsızlaşan Cezayir, Ulusal Kurtuluş Cephesi (FLN) önderliğinde Araplaştırma politikası izledi. Amaç, sömürge mirasını silmek ve ulusal hegemonya kurmaktı. Ancak Berber dili ve kimliği bastırıldı; 1980 Berber Baharı protestoları şiddetle karşılandı. Entelektüel direniş, kültürel koruma odaklı bilişsel bir mücadeleydi.
Dijital Hakimiyet: Algoritmik Yönetim ve Veri Kolonyalizmi
Günümüz kontrolü, merkezi olmayan, opak ve baştan çıkarıcı: Veri kolonyalizmi, hayatı veri akışına dönüştürür. Örnekler:
Amazon'un İşe Alım Algoritması (2014-2017): Tarihsel verilerden cinsiyet ayrımcılığı öğrendi; "kadın" kelimesini cezalandırdı.
COMPAS Yazılımı: ABD adalet sisteminde Siyah sanıkları beyazlara göre iki kat "yüksek riskli" gösterdi (ProPublica, 2016).
Tahmini Polislik: Chicago'nun programı, belirli toplulukları hedefledi ama suç azaltmadı (RAND, 2016).
Algoritmik cinsiyetçilik ve queer bireyleri hedefleme (örneğin Grindr veri sızıntıları), kültürel-biyopolitik kontrolü derinleştirir. Entelektüel öznellik, algoritmaların şeffaflığını sorgulamak zorunda.
Direnişin Evrimi: Bilişsel Adalet Mücadelesi
Totaliter direniş, görünür düşmana (parti-devlet) karşı ifade özgürlüğüydü. Algoritmik direniş ise soyut ve görünmez: Bilişsel adalet ve veri egemenliği talebi.
Başarı Öyküleri
Açık Kaynak Hareketleri: Linux (1991), web altyapısının hakim gücü; kolektif üretim modeli.
Veri Aktivizmi: Snowden sızıntıları (2013), küresel farkındalık yarattı. Türkiye'de "Veri Gaspı" kampanyası (2019), kurumsal veri toplamaya karşı bilinçlendirdi.
Alternatif Platformlar: Mastodon (federatif, veri satmaz), Signal (şifreli iletişim).
Sivil Toplum: EFF (1990), yüz tanıma yasakları kazandı. Türkiye'de Alternatif Bilişim Derneği, dijital hakları savunuyor.
Sonuç ve Öneriler: Bilişsel Adalet Stratejileri
Analiz, gücün rıza ve öznellik inşasıyla işlediğini, dijital çağda veri kolonyalizmiyle yeni boyut kazandığını gösteriyor. Direniş, çoğulcu bir epistemik geleceğe umut veriyor.
Yerli Bilgi Sistemlerini Uygulama
Yerli Bilgi Sistemleri (YBS), veri egemenliğini topluluklara verir. Zorluklar: Teknik altyapı, maliyet. Örnekler: Yeni Zelanda Māori Ağı, Kanada Yerli İlkeleri (OCAP®).
Eğitimde Radikal Reform
Müfredata "Algoritma Etiği" ve "Dekolonyal Dijital Çalışmalar" ekleyin; öğretmen eğitimine dijital haklar modülleri zorunlu kılın.
Teknoloji Yönetimini Demokratikleştirme
Yüksek riskli AI için hesap verebilirlik zorunlu (AB AI Yasası, 2024). Amsterdam ve Helsinki'nin "Algoritma Kayıtları" gibi şeffaflık mekanizmaları.
Kolektif Veri Egemenliği
Veriyi "bizim veri" olarak görün: Veri Vakıfları, platform kooperatifleri, veri temettüleri (veri karlarından vatandaş payı).
Her yeni düzen, güç ve direniş diyalektiğiyle şekillenir. Dijital hakimiyete karşı entelektüel öznellik, eleştiriyle yetinmeyip adil bir dijital gelecek için pratik stratejiler geliştirmeli.
Tablo 1: Sosyal Kontrolün Tarihsel Evrimi
Dönem
Bağlam
Sosyal Kontrol Mekanizması
Entellektüel Direniş
Başarı Örnekleri
1945-1960
Batı Avrupa
Marshall Planı, Kültürel Hegemonya
Marjinal Eleştiri
Sınırlı
1945-1989
Doğu Bloku
Totaliter Kontrol, Sansür
Samizdat, Yeraltı Edebiyatı
Havel, Soljenitsin
1962-1990
Cezayir
Araplaştırma, Ulusal Kimlik İnşası
Berber Kültürel Direnişi
Berber Baharı
2000-Günümüz
Dijital Çağ
Algoritmik Kontrol, Veri Kolonyalizmi
Açık Kaynak, Veri Aktivizmi
Linux, Signal, Mastodon

Tablo 2: Bilişsel Adalet Stratejileri
Strateji
Amaç
Zorluklar
Pilot Projeler
Başarı Göstergeleri
Yerli Bilgi Sistemleri
Dekolonyal Epistemoloji
Teknik Altyapı, Maliyet
Māori Ağı, OCAP®
Topluluk Veri Kontrolü
Eğitim Reformu
Kritik Dijital Okuryazarlık
Müfredat Direnci
"Algoritma Etiği" Dersleri
Artan Farkındalık
Teknoloji Yönetimi
Algoritmik Şeffaflık
Kurumsal Direnç
AB AI Yasası, Algoritma Kayıtları
Yasal Düzenlemeler
Kolektif Veri Egemenliği
Veri Kontrolü, Adil Dağıtım
Yasal Çerçeve Eksikliği
Veri Vakıfları, Kooperatifler
Geliştirilmiş Veri Kontrolü

http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.5373874